Bouwen voor de Buurt: (ruim) honderd jaar volkshuisvesting in Zuilen

Anno 2024 is de woningnood terug van weggeweest. Kunnen we bij het bedenken van oplossingen iets leren van het verleden? Het Museum van Zuilen denkt van wel en duikt in de historie van (ruim) 100 jaar volkshuisvesting in Zuilen. In die periode was het vinden van een (betaalbaar en leefbaar) huis op verschillende momenten ook niet eenvoudig:

In de periode tussen 1915 en 1930 was er een schreeuwend woningtekort door het grote aantal arbeiders dat aan de slag ging bij de net gevestigde bedrijven Werkspoor en Demka.

In de crisistijd 1930 – 1935 was betaalbaarheid zo’n groot probleem dat er leegstand ontstond, simpelweg omdat mensen een huur van f5/week (€2,30/week) niet meer konden betalen.

In de oorlog werd er niets gebouwd; direct daarna was er door de combinatie van een geboortegolf en het chronisch tekort aan bouwmaterialen de noodzaak tot vergaande maatregelen als verplichte inwoning; voor groot onderhoud van bestaande woningen was in die tijd nauwelijks geld; de kwaliteit van oudere woningen ging dus zienderogen achteruit.

Vanaf de jaren 70 ontstond er door huurdersacties urgentie om het achterstallig onderhoud weg te werken en woningen te voorzien van een badkamer, centrale verwarming en betere installaties. De slechtse woningen uit de beginperiode werden gesloopt en vervangen door nieuwe sociale huur, voor dezelfde huurders: bouwen voor de buurt.

Nog later in de jaren 90 werden radicale plannen ontwikkeld –en grotendeels uitgevoerd- om de wijk te vernieuwen door een grootschalig sloop/nieuwbouwprogramma en het verschuiven van de woningmix richting een hoger aandeel koop. Naast woningcorporaties kregen ook projectontwikkelaars-beleggers een belangrijke rol in de uitvoering.

De tentoonstelling wil de bezoekers en de deelnemers aan complexreünies, wandelingen en schoolprojecten aan het denken zetten over het volkshuisvestingsbeleid in de afgelopen eeuw, aan de hand van 100 jaar praktijk van om-de-hoek. Welk beleid zou kunnen werken onder de huidige omstandigheden?

De volkshuisvestingshistorie van Zuilen in vogelvlucht

De voormalige gemeente Zuilen had rond 1910 nog geen 1000 inwoners. Na de vestiging van Werkspoor en Demka groeide dat tot ruim 26.000 inwoners op 1 januari 1954, het moment waarop Zuilen werd opgenomen in de gemeente Utrecht. Het was een groeikern, vér voordat die term werd uitgevonden. Mensen kwamen van heinde en verre op het werk bij de bedrijven af: eerst uit Amsterdam en Groningen, later uit andere gebieden in Nederland, nog later uit Italië, Spanje, de Balkan, Marokko en Turkije. Natuurlijk hadden ze ook een betaalbaar dak boven hun hoofd nodig.

Deze tentoonstelling geeft een beeld hoe die gigantische woningbouwopgave gerealiseerd is, in vier perioden (klik op het linkje voor meer informatie en de projecten die in deze tijd gerealiseerd zijn) :

Deel 1: de beginperiode (1915-1940)

De oprichting van (verzuilde) woningbouwverenigingen. Wie waren de initiatiefnemers? De idealen van de tuinstad. Wat waren de overeenkomsten en verschillen tussen de verschillende zuilen: Prinses Juliana (katholiek), Zuilen (algemeen), Eigen Haard (gereformeerd), Arbeiderswoningbouwvereniging (socialistisch). Het paternalisme (wij weten wat goed voor u is) versus het verheffen van het volk. De woningtoewijzing: aan welke eisen moest je voldoen, wie kwam het eerst aan de beurt? Maar er waren ook initiatieven van particulieren en bedrijven: zo werd het tuindorp Elinkwijk ontwikkeld op initiatief van Werkspoor en grondbezitter Elink Schuurman.

Deel 2: de wederopbouw (1945-1970)

Snelle groei van de bevolking. Eerste jaren: het herstel van de oorlogsschade. Inwoning als gedwongen voorloper van “woningdelen”. Schaarste aan materialen, dus slimme, zuinige ontwerpen. Voorbeeld: Schaakwijk, het zuinigste woningontwerp van Nederland. De hulp van bondgenoten. De industriële aanpak om efficiënter te bouwen. Nieuwe partijen die woningen gingen bouwen: de gemeente en de pensioenfondsen.

Deel 3: de stadsvernieuwing (1970-1995)

Rond 1970 begon de historie van de stadsvernieuwing in Zuilen. De bewoners werden mondiger, gingen hogere eisen stellen aan hun huisvesting: verwarming, een (betere) badkamer/douche. De energiecrisis (1974) zette de stookkosten voor de eerste keer op de agenda. Kantoren van woningbouwverenigingen werden bezet, bewoners maakten amok op de tribune van de raadszaal in het stadhuis. Wie waren de initiatiefnemers uit de buurt? Wat waren hun motieven?

Lag in de begintijd het accent op renovatie, isolatie en het wegwerken van achterstallig onderhoud, vanaf 1990 kiezen gemeente en corporaties vaker voor sloop/nieuwbouw. Veel wederopbouwcomplexen leggen het loodje, en bouwen voor de buurt maakt steeds meer plaats voor bouwen voor de markt: het aandeel koop groeit sterk.

Deel 4: het wijkontwikkelingsplan Zuilen aan de Vecht (1995-2024)

Vanaf 1995 groeit het besef dat verbetering van het woningaanbod hand in hand moet gaan met voorzieningen en investeringen in de wijkeconomie. Een serie uitzendingen van actualiteitenprogramma Brandpunt over de verloedering van delen van de wijk zijn de aanleiding voor het vaststellen van een wijkontwikkelingsplan (WOP-1995). Daarbij zijn voor het eerst niet alleen de gemeente en de woningcorporaties, maar ook een aantal projectontwikkelaars spil in de planontwikkeling. Om die reden laten we voor deze periode ook een aantal koopprojecten zien. Het WOP-1995 wordt nog flink aangepast na kritiek van bewoners dat ze nauwelijks betrokken zijn bij de opstelling. Daarna begint de uitvoering en in 2024 zijn opmerkelijk veel van de mooie voornemens uit 1995 daadwerkelijk gerealiseerd.

Documentatie tentoonstelling

Bij het ontwikkelen van de tentoonstelling kwamen we veel méér interessante zaken tegen dan we kunnen laten zien in ons museum. Geen nood, die vindt u hier!

corporaties

woningbouwvereniging Prinses Juliana (1909-2003)

Coöperatieve vereniging voor Gemeentepersoneel (1912-1972)

Woningbouwvereniging Zuilen (1913-1977)

NV Bouwvereniging Elinkwijk (1916-1996)

(Arbeiders)woningbouwvereniging Utrecht (1919-1972)

bouwvereniging Ons Huis (1919-1979)

woningstichting Eigen Haard (1919-1991)

woningbouwvereniging K77 (1977-1998)

stichting Sociale Woningbouw Utrecht SWU (1973-1996)

woningstichting Mitros/Woonin (1998-heden) en woningstichting Portaal (2003-heden)

 

woningcomplexen

Klik op het linkje bij een van de vier perioden Beginjaren, Wederopbouw, Stadsvernieuwing en Wijkontwikkelingsplan. Op deze pagina’s vind je een overzicht van en linkjes naar alle projecten die in de betreffende periode gerealiseerd zijn.

 

Thema’s

De tentoonstelling documenteert de totstandkoming van ruim 50 woningbouwprojecten in Zuilen sinds 1915 en de betrokken woningbouwverenigingen, -stichtingen en andere ontwikkelaars. Een aantal overkoepelende thema’s hebben we apart uitgewerkt.

Groen

Mobiliteit

Winkelvoorzieningen

Gemeentearchitect Wim van Hoorn

Huurcontracten en -reglementen

 

De wandelingen (beide wandelingen kunnen in ongeveer twee uur gelopen worden)

Rondwandeling vanaf NS Station Zuilen

Deze wandeling voert vooral langs de woningbouw uit de beginperiode en enkele sloop-nieuwbouwprojecten uit de periode 1975-2020

Rondwandeling vanaf het Vorstelijk Complex

Deze wandeling voert vooral langs woningbouw uit de wederopbouwtijd en (sloop-)nieuwbouwprojecten uit de periode van het Wijkontwikkelingsplan.

 

Publicaties

Meer lezen over het thema van deze tentoonstelling? Hier vindt U een overzicht van interessante publicaties.